Don Olthof, cultuurpsycholoog en oud-bestuurder van IrisZorg, kent ze nog: de onderzoeken die hij als psychologiestudent moest leren, die aantoonden dat mensen bereid zijn tot het onmenselijke als het hen wordt opgedragen. In handboeken over sociale psychologie stond tientallen jaren het Stanford Prison-experiment genoemd waarbij proefpersonen als bewakers aangesteld werden en binnen een dag bereid waren tot extreem geweld tegen de ‘gevangenen’. In die boeken was ook het onderzoek van Stanley Milgram te lezen, waar proefpersonen willekeurig ingedeeld werden als leraar of leerling. De leerlingen moesten vragen beantwoorden in een aparte ruimte. Bij een fout antwoord diende de niet-zichtbare leraar een lichte stroomstoot toe, waarbij de kracht bij ieder volgend fout antwoord werd opgevoerd. De meeste ‘leraren’ waren bereid tot ver over de rode grens te gaan waar de schokken letsel konden toebrengen, hoewel ze de pijn van de ‘leerlingen’ zagen en ervoor werden gewaarschuwd dat het de dood tot gevolg kon hebben. Achteraf blijken deze onderzoeken zwaar gemanipuleerd. De ‘leraren’ werden onder zware druk gezet door een persoon die ze vertrouwden en deels geloofden ze dat het niet echt was, wat zo was. Een aantal proefpersonen stopte wel degelijk, al werd dat niet gemeld. Verschillende proefpersonen hielden een trauma over aan het experiment.
Nocebo-effect
Olthof: „Van het Milgramproject wist ik al wel dat het niet klopte en uit de leerboeken was gehaald. Van het Stanford Prison-experiment niet. Het was ook nieuw voor mij dat bij de moord in New York op Kitty Genovese, het gewoon gelogen is dat vele ooggetuigen niets deden. Zo staat het boek van Bregman vol met gebeurtenissen en onderzoeken die bij nader onderzoek anders zijn dan wij toen voorgeschoteld kregen. Het boek fascineert me enorm. Het is een fenomeen dat nu, half februari 2020, al 140.000 keer verkocht is, met name aan de jeugd. Ik zie het als een soort statement tegen het wereldbeeld van wantrouwen dat in onze maatschappij geslopen is. Ik zie het in de zorg waar ik werk. Zorg gaat juist om vertrouwen, maar het hele zorgsysteem is steeds meer gebaseerd op wantrouwen: de zorgverlener moet zich uitgebreid verantwoorden voor alles.
De preventieve aanpak in New York van Rudy Giuliani, burgemeester van die stad ten tijde van de aanslagen van 11 september 2001, was een voorbeeld voor het sociale domein: klein beginnen, verloedering tegengaan, er bovenop zitten. De positieve resultaten daarvan bleken ook niet te kloppen. De aanpak maakte vooral het leven lastig van mensen aan de onderkant van de maatschappij die voor elk klein vergrijp beboet werden. Het is ontluisterend dat onderzoeken en rapporten die kloppen, achtergehouden worden en anderen die niet kloppen, wel verschijnen. Wat moet je nog geloven? Maar ik word er niet cynisch van. Ik leer er vooral van dat je niets voor zoete koek moet slikken en dat ook ik kritisch moet kijken naar alle aannames van mezelf en in mijn eigen kringen. Bregman hamert er op dat je aannames neiging hebben om waar te worden, er zijn veel onderzoeken die laten zien dat een placebo in zeventig procent van de gevallen even goed werkt als een medicijn of therapie. Als je denkt dat iets een goed effect op jou heeft, heeft het dat ook. Veel moderne therapieën zijn erop geënt om mensen in zichzelf te laten geloven. En het nocebo-effect werkt minstens zo sterk: als je denkt dat jij of een ander iets niet kan of dat iets niet werkt, help je er, vaak onbewust, aan mee dat dat uitkomt. Hij stelt daarom voor dat we aannemen dat de mensen deugen. Mijn eigen ervaring is ook dat de meeste mensen goed zijn. Ik verloor kort na elkaar mijn portemonnee en mijn laptop en kreeg beide terug.”
Tegenspel
„Het boek dwingt je om anders naar de wereld te kijken en komt op een goed moment. Het is een interessant boek om met de jeugd over te praten. Mijn vader was leraar en had negen kinderen. Thuis hadden we het eerst niet breed, maar het leven werd steeds beter. Ik hoor bij de naoorlogse generatie van welvaart en opbouw. Mijn kinderen, die nu rond de 30 jaar oud zijn, zeggen: Jullie generatie is somber, maar jullie hebben zelf alle problemen veroorzaakt. Maar het komt wel goed. Wij gaan er wat aan doen.
Bregman komt tot de conclusie dat alhoewel mensen ‘een goed en een slecht been hebben’, ze als soort vooral zo succesvol konden zijn door hun sociale, elkaar ondersteunende houding, vooral door het ‘goede been’ voor te zetten dus. Volgens de onderzoeken die hij naar voren haalt, ontstonden door het settelen als landbouwers, het creëren van bezit en het beschermen daarvan, machthebbers, legers, machtsmisbruik en oorlog. Ik was bestuurder en verantwoordelijk voor een organisatie met ruim 1200 medewerkers. Macht doet wat met je, maar ook met de mensen in je omgeving. Het is moeilijk om tegenspel te verkrijgen en te behouden. Je positie is vaak eenzaam. Ik wilde zo gelijk mogelijk met mensen omgaan. Ze moesten me vooral niet met ‘u’ en ‘meneer’ aanspreken, maar dat wilden mensen toch vaker wel, al waren ze van mijn leeftijd. Als je macht hebt kun je die gebruiken voor jezelf of voor anderen. Volgens mij zijn er niet-deugende mensen verspreid over alle bevolkingslagen.
Ik vond het hoofdstuk over soldaten die het liefst niet schieten en bewust fout schieten erg boeiend. Onbekend maakt onbemind: hoe dichterbij mensen komen hoe moeilijker het is te doden. Ik herken het dat nare maatregelen gemakkelijker te nemen zijn voor relatief onbekenden dan voor iemand die dichtbij staat. Het is raar genoeg veel lastiger om je eigen secretaresse te moeten ontslaan dan een groep van tweehonderd mensen. Er is een gevaar dat dit boek afgedaan wordt als te populairwetenschappelijk. Is Bregman eenzijdig? Jazeker, maar hij laat een kant zien waar het goed is om naar te kijken. Er bestaat niet één waarheid. We denken dat iets zwart of wit is. De natuurkunde laat zien dat iets zwart én wit kan zijn. De onderzoeken die niet blijken te kloppen, leggen wel een belangrijk mechanisme bloot: wetenschappers krijgen vooral aandacht en erkenning als ze onderzoek doen waar iets spectaculairs uitkomt. Maar als een these niet blijkt te kloppen is dat evengoed belangrijke informatie.”